Dar Zamanlar
Edebi Arka Plan
Tarihi Arka Plan
Adalet Ağaoğlu’nun ilk romanı Ölmeye Yatmak, aynı zamanda yazarın Dar Zamanlar serisinin de ilk halkasıdır. Yazar, Ölmeye Yatmak’tan bir süre sonra, Bir Düğün Gecesi isimli ikinci ve Hayır… isimli üçüncü bir roman daha kaleme alır.
Bir Düğün Gecesi, hikayesi bu iki romanda devam edecek karakterleri bize tanıtan roman haline de gelir. 1960’lı yılların sonunu anlatan Ölmeye Yatmak’ın ardından, Bir Düğün Gecesi 1972 yılını ve özellikle 12 Mart 1971 Muhtırası’ndan sonraki atmosferi, Hayır ise 1980’li yılları ele alır.
Serinin ikinci halkası, bu romanın ana karakteri Aysel’i merkezden ayırır ve onun kocası Ömer ile kız kardeşi Tezel’e yoğunlaşır. Hayır…’da ise, anlatı yeniden, artık yaşlı bir kadın haline gelmiş olan Aysel’e döner. Özellikle bu romanı beğenen ve bu karakterlerin hayatlarının sonraki noktalarında neler olduğunu bilmek isteyen okurlar için, Dar Zamanlar serisinin diğer romanları da dikkate değer eserler olabilir.
Adalet Ağaoğlu, Ölmeye Yatmak’ta modern edebiyatın çeşitli tekniklerini kullanır. Bunların ne olduğunu romanı okumadan önce bilmek, kitaptan alınabilecek keyfi de arttırabilir.
1 – Klasik Roman Yapısı
Ölmeye Yatmak, kurgu açısından geleneksel bir yapıda değildir. Yazar, hikayesini iki farklı bölüm yapısı üzerinden, Aysel’in iç dünyasını ve 1938 – 68 yılları arasında Türkiye’yi aktaracak şekilde kurgular.
Bu ilginç yapının, bir romandan beklediğimiz yapının dışında olması, “klasik roman yapısı”ndan ayrılması ile değerlendirilebilir.
2 – Bilinç Akışı
Özellikle Aysel’in merkeze konduğu, romanın “şimdiki zamanında” geçen bölümler, bilinç akışı adı verilen edebi teknikle açıklanabilir. Bilinç Akışı’nın ne olduğunu görmek için yukarıdaki link ve videoya göz atabilir, Adalet Ağaoğlu’nun bu kavramı nasıl kullandığını Analiz bölümünden görebilirsiniz.
3 – Doğrusal Zaman ve Farklı Zaman Kullanımları
Ölmeye Yatmak’ı “klasik roman yapısından” uzaklaştıran temel nedenlerden bir tanesi, Adalet Ağaoğlu’nun iki zamanı bir arada ele almasıdır. Edebiyatta “düz” bir şekilde ilerleyen zaman yöntemlerinin ne gibi alternatifleri olduğunu, bu yazıdan daha iyi görebilirsiniz.
1 – Klasik Roman Yapısı
Ölmeye Yatmak, kurgu açısından geleneksel bir yapıda değildir. Yazar, hikayesini iki farklı bölüm yapısı üzerinden, Aysel’in iç dünyasını ve 1938 – 68 yılları arasında Türkiye’yi aktaracak şekilde kurgular.
Bu ilginç yapının, bir romandan beklediğimiz yapının dışında olması, “klasik roman yapısı”ndan ayrılması ile değerlendirilebilir.
2 – Bilinç Akışı
Özellikle Aysel’in merkeze konduğu, romanın “şimdiki zamanında” geçen bölümler, bilinç akışı adı verilen edebi teknikle açıklanabilir. Bilinç Akışı’nın ne olduğunu görmek için yukarıdaki link ve videoya göz atabilir, Adalet Ağaoğlu’nun bu kavramı nasıl kullandığını Analiz bölümünden görebilirsiniz.
3 – Doğrusal Zaman ve Farklı Zaman Kullanımları
Ölmeye Yatmak’ı “klasik roman yapısından” uzaklaştıran temel nedenlerden bir tanesi, Adalet Ağaoğlu’nun iki zamanı bir arada ele almasıdır. Edebiyatta “düz” bir şekilde ilerleyen zaman yöntemlerinin ne gibi alternatifleri olduğunu, bu yazıdan daha iyi görebilirsiniz.
Adalet Ağaoğlu’nun ilk romanı olan Ölmeye Yatmak, okunmadan önce tarihi arka plana aslında ihtiyaç duyulmayacak bir eser olarak tanımlanabilir. Bunun sebebi, yazarın pek çok önemli tarihi bilgiyi, doğrudan eserinin metni içinde sunmasıdır. Gazete haberlerinden kısa derlemeler şeklinde sunulan bu kısımlar, romandaki dönemin tarihi arka planını romanı okurken edinmeyi sağlayacaktır.
Bununla birlikte, kitabı okumadan Adalet Ağoğlu’nun kitabı yazmasına sebep olduğu söylenebilecek bazı koşulları ifade etmek, romandan daha çok keyif almayı sağlayabilir.
Ölmeye Yatmak’ın merkezine konulan karakterler; Aysel, Ali, Aydın, Ertürk ve diğerleri, Atatürk’ün hayatını kaybettiği günlerde ilkokuldan mezun olan ve eğitimlerine devam eden karakterlerdir. Adalet Ağaoğlu, özellikle Mustafa Kemal’in ölümünden sonra, Türkiye’deki eğitim sisteminin bu öğrencilerin karakteri üzerinde nasıl etkilere sahip olduğunu göstermeye çalışır.
Bu konuda, romanın ele aldığı dönem ile Cumhuriyet’in ilk yıllarının bir kronolojisini karşılaştırmak faydalı olabilir.
Yukarıdaki görselde de ifade edildiği gibi, Ölmeye Yatmak ağırlıklı olarak 1938’den 1950’ye kadarki süreyi ele alır. Demokrat Parti’nin kuruluşu, iktidara gelişi ve daha sonra 60 Darbesi ile iktidardan indirilmesi, romanda fazla detaylı bir şekilde incelenmez.
Adalet Ağaoğlu’nun, bu dönemle ilgili getirdiği en büyük eleştiriler, eğitimin yapısı ve çocuklar üzerinde yarattığı etki ile alakalıdır. Romanda bunun bazen açıkça eleştirilen, bazen de üstü kapalı bir şekilde gösterilen boyutları bulunabilir.
Örneğin, Askeri Lise’ye giden Ertürk, Andre Gide’in Dar Kapı romanını okuduğu için okuldan atılma tehlikesi ile karşı karşıya kalır. Adalet Ağaoğlu, yaşadığı bu olaydan sonra onun “Oku!” diye verdiklerinden gayri hiçbir şey okumamayı, “Düşün!” dedikleri dışında hiçbir şey düşünmemeyi” öğrenen biri haline geldiğini yazarak bu durumu açıkça eleştirir.[1]
Aydın, derslerinde en çok “askerlikçi” ile sorun yaşar, daha sonra gençler için zorunlu olan bir askeri kampa gider. Romanın ana karakterlerinden Dündar Öğretmen, hayatı yalnızca devlet büyüklerinin kendisine söylediklerini tekrarlayarak geçirir. Hiçbir şeyi sorgulamayan, her denileni kabul eden ve bunları aynen öğrencilerine aktaran bir karakter olarak gösterilir.
Adalet Ağaoğlu, bütün bu durumlar üzerinden, özellikle tek parti yönetiminde öğrencilere yüklenen “abartılı” sorumlulukları ve yalnızca tek partiye, yalnızca tek görüşe izin veren yönetim şeklini eleştirir. Bu ortam içinde büyüyen ve çocukluk yıllarında kendilerine öğretilen pek çok şeye “körü körüne “inanan Ali ve Aysel, ilerleyen yıllarda bu bilgileri sorgulamaya başlar. Aşağıdaki alıntı, romanda eleştirilen görüşlerin, bir özeti ve hazırlığı olarak okunabilir:
“Düşün bak… İlkokullarda bizleri pekala birbirimizin üstüne ittiler. İlle dans edin, dediler. Atatürk öyle istiyormuş diye. O zaman bizim ne kadar zorumuza gitti, ne kadar utandık değil mi? Şimdi de şuna bak. Bir arkadaşına bir derdini söylemek için bin türlü dalavere. Bir roman okutmazlar insana. Sanki Atatürk, Jan Jak Russo’yu okutmayın mı dedi? Okulda danslı müsamere yaptığınız arkadaşlarınızı yolda tanımamazlığa mı gelin dedi sanki? Büyüdükçe uzak, daha uzak mı durun dedi birbirinizden?[2]
Alternatif görüşlere izin vermeyen, yapı olarak son derece milliyetçi ve militarist olan bu eğitim sistemi, Murat Belge’nin Militarist Modernleşme kitabında Türkiye’deki eğitim sistemi ile söylediklerine de bağlanabilir. Belge’nin Elvan Bensason’un[3] bir çalışmasından alıntıladığı bu şiir, tek partiye, yalnızca tek bir düşünce sistemine izin veren düzeni de açık bir şekilde gösterir:
Ayrılık; başka başka düşüncelerden çıkar:
Bu düşünüş birliği kökünden sarsar yıkar.
İşte bu anlaşamamak çoğaltır partileri.
Bunlar yüzünden kalır devlet işleri geri.
Tek bir parti gelince bir çok parti yerine
Bütün millet çalışır kendi isteklerine
Çok hayırlı varlıktır bu yüksek Halk Partisi
Beraberlik sesidir halkın bu bir tek sesi
Tek partili idare yurda faydalı oldu
Vatanın dört bucağı güzelliklerle doldu
Görenler diyecekler Türkler bu işin eri
Zaferler kazanılacak, yükselecek durmadan
Tek partili idare sevilecek her zaman[4]
Elbette, romanda sunulan tarihi konuları değerlendirirken, Aysel, Ertük, Ali ve diğer karakterler üzerindeki tek etkenin bu eğitim sistemi olmadığını da unutmamak gerekir. Pek çok açıdan Türkiye için fazlasıyla “yeni” değerleri savunan bu eğitim sistemi, bir yandan çocukların aile düzenleri ve toplumsal hayatları ile çelişkiler de içerir.
Yeni eğitim sistemine göre, eğitim ve okula gitmek en büyük değerler arasındayken, özellikle büyük şehirlerde yaşamayan aileler için, kız çocukların okula gitmesi alışılmamış bir durumdur. Aysel ile Ali arasındaki konuşmadan hatırlanacağı gibi, ilkokulda, velilerin tüm itirazına rağmen “birbirlerinin üstüne atılarak” dans ettirilen kız ve erkekler, daha sonraki hayatlarında birbirleriyle görüşünce suçlanır.
Adalet Ağaoğlu, Semih Gümüş ile yaptığı bir röportajda, romanları arasında seçim yapamasa da, herkes tarafından okunması gerektiğini düşündüğü kitaplarının başında Ölmeye Yatmak’ın geldiğini ifade eder:
“Mesela 'Ölmeye Yatmak'ı bugün herkes okumalı diye düşünüyorum. Çünkü bugüne çok cevap veriyor. Orada ben Cumhuriyet kuşağını Atatürk'ün ölümünden sonra özellikle aldım, çünkü altı ok'un ondan sonra ne olduğu sorgulanıyor. 'Ölmeye Yatmak'ın karakterleri bana bugün Türkiye'de olup bitene cevap veriyor gibi geliyor.[5]
Dönemin bu yaklaşımının farkında olmak, romanı okuma keyfini arttıracak bir unsur olabilir.
Bununla birlikte, kitabı okumadan Adalet Ağoğlu’nun kitabı yazmasına sebep olduğu söylenebilecek bazı koşulları ifade etmek, romandan daha çok keyif almayı sağlayabilir.
Ölmeye Yatmak’ın merkezine konulan karakterler; Aysel, Ali, Aydın, Ertürk ve diğerleri, Atatürk’ün hayatını kaybettiği günlerde ilkokuldan mezun olan ve eğitimlerine devam eden karakterlerdir. Adalet Ağaoğlu, özellikle Mustafa Kemal’in ölümünden sonra, Türkiye’deki eğitim sisteminin bu öğrencilerin karakteri üzerinde nasıl etkilere sahip olduğunu göstermeye çalışır.
Bu konuda, romanın ele aldığı dönem ile Cumhuriyet’in ilk yıllarının bir kronolojisini karşılaştırmak faydalı olabilir.
Yukarıdaki görselde de ifade edildiği gibi, Ölmeye Yatmak ağırlıklı olarak 1938’den 1950’ye kadarki süreyi ele alır. Demokrat Parti’nin kuruluşu, iktidara gelişi ve daha sonra 60 Darbesi ile iktidardan indirilmesi, romanda fazla detaylı bir şekilde incelenmez.
Adalet Ağaoğlu’nun, bu dönemle ilgili getirdiği en büyük eleştiriler, eğitimin yapısı ve çocuklar üzerinde yarattığı etki ile alakalıdır. Romanda bunun bazen açıkça eleştirilen, bazen de üstü kapalı bir şekilde gösterilen boyutları bulunabilir.
Örneğin, Askeri Lise’ye giden Ertürk, Andre Gide’in Dar Kapı romanını okuduğu için okuldan atılma tehlikesi ile karşı karşıya kalır. Adalet Ağaoğlu, yaşadığı bu olaydan sonra onun “Oku!” diye verdiklerinden gayri hiçbir şey okumamayı, “Düşün!” dedikleri dışında hiçbir şey düşünmemeyi” öğrenen biri haline geldiğini yazarak bu durumu açıkça eleştirir.[1]
Aydın, derslerinde en çok “askerlikçi” ile sorun yaşar, daha sonra gençler için zorunlu olan bir askeri kampa gider. Romanın ana karakterlerinden Dündar Öğretmen, hayatı yalnızca devlet büyüklerinin kendisine söylediklerini tekrarlayarak geçirir. Hiçbir şeyi sorgulamayan, her denileni kabul eden ve bunları aynen öğrencilerine aktaran bir karakter olarak gösterilir.
Adalet Ağaoğlu, bütün bu durumlar üzerinden, özellikle tek parti yönetiminde öğrencilere yüklenen “abartılı” sorumlulukları ve yalnızca tek partiye, yalnızca tek görüşe izin veren yönetim şeklini eleştirir. Bu ortam içinde büyüyen ve çocukluk yıllarında kendilerine öğretilen pek çok şeye “körü körüne “inanan Ali ve Aysel, ilerleyen yıllarda bu bilgileri sorgulamaya başlar. Aşağıdaki alıntı, romanda eleştirilen görüşlerin, bir özeti ve hazırlığı olarak okunabilir:
“Düşün bak… İlkokullarda bizleri pekala birbirimizin üstüne ittiler. İlle dans edin, dediler. Atatürk öyle istiyormuş diye. O zaman bizim ne kadar zorumuza gitti, ne kadar utandık değil mi? Şimdi de şuna bak. Bir arkadaşına bir derdini söylemek için bin türlü dalavere. Bir roman okutmazlar insana. Sanki Atatürk, Jan Jak Russo’yu okutmayın mı dedi? Okulda danslı müsamere yaptığınız arkadaşlarınızı yolda tanımamazlığa mı gelin dedi sanki? Büyüdükçe uzak, daha uzak mı durun dedi birbirinizden?[2]
Alternatif görüşlere izin vermeyen, yapı olarak son derece milliyetçi ve militarist olan bu eğitim sistemi, Murat Belge’nin Militarist Modernleşme kitabında Türkiye’deki eğitim sistemi ile söylediklerine de bağlanabilir. Belge’nin Elvan Bensason’un[3] bir çalışmasından alıntıladığı bu şiir, tek partiye, yalnızca tek bir düşünce sistemine izin veren düzeni de açık bir şekilde gösterir:
Ayrılık; başka başka düşüncelerden çıkar:
Bu düşünüş birliği kökünden sarsar yıkar.
İşte bu anlaşamamak çoğaltır partileri.
Bunlar yüzünden kalır devlet işleri geri.
Tek bir parti gelince bir çok parti yerine
Bütün millet çalışır kendi isteklerine
Çok hayırlı varlıktır bu yüksek Halk Partisi
Beraberlik sesidir halkın bu bir tek sesi
Tek partili idare yurda faydalı oldu
Vatanın dört bucağı güzelliklerle doldu
Görenler diyecekler Türkler bu işin eri
Zaferler kazanılacak, yükselecek durmadan
Tek partili idare sevilecek her zaman[4]
Elbette, romanda sunulan tarihi konuları değerlendirirken, Aysel, Ertük, Ali ve diğer karakterler üzerindeki tek etkenin bu eğitim sistemi olmadığını da unutmamak gerekir. Pek çok açıdan Türkiye için fazlasıyla “yeni” değerleri savunan bu eğitim sistemi, bir yandan çocukların aile düzenleri ve toplumsal hayatları ile çelişkiler de içerir.
Yeni eğitim sistemine göre, eğitim ve okula gitmek en büyük değerler arasındayken, özellikle büyük şehirlerde yaşamayan aileler için, kız çocukların okula gitmesi alışılmamış bir durumdur. Aysel ile Ali arasındaki konuşmadan hatırlanacağı gibi, ilkokulda, velilerin tüm itirazına rağmen “birbirlerinin üstüne atılarak” dans ettirilen kız ve erkekler, daha sonraki hayatlarında birbirleriyle görüşünce suçlanır.
Adalet Ağaoğlu, Semih Gümüş ile yaptığı bir röportajda, romanları arasında seçim yapamasa da, herkes tarafından okunması gerektiğini düşündüğü kitaplarının başında Ölmeye Yatmak’ın geldiğini ifade eder:
“Mesela 'Ölmeye Yatmak'ı bugün herkes okumalı diye düşünüyorum. Çünkü bugüne çok cevap veriyor. Orada ben Cumhuriyet kuşağını Atatürk'ün ölümünden sonra özellikle aldım, çünkü altı ok'un ondan sonra ne olduğu sorgulanıyor. 'Ölmeye Yatmak'ın karakterleri bana bugün Türkiye'de olup bitene cevap veriyor gibi geliyor.[5]
Dönemin bu yaklaşımının farkında olmak, romanı okuma keyfini arttıracak bir unsur olabilir.
[1] s. 142
[2] s. 328
[3] Bensason, Elvan. “Cumhuriyerin İlk Yıllarındaki Çocuk Dergileri ve Milliyetçiliğin Etkileri”, Bilgi Üniversitesi, Kültürel İncelemeler, yayımlanmamış yüksek lisans tezi (detay için bkz: sonraki dipnot)
[4] Belge, Murat. Militarist Modernleşme – Almanya, Japonya ve Türkiye. İletişim Yayınları, 2. Baskı (2012) s. 690 – 91 (Şiirin kaynağı, yine aynı sayfalardan: Çocuk, 14 Nisan, 1939; 134)
[5] s. http://www.dipnotkitap.net/ROMAN/Hayir.htm
