Zaman ve Mekân
Toplumsal Eleştiriler
Kurgu, Dil ve Anlatı Üslubu
Namık Kemal, Zavallı Çocuk'ta zaman ve oyunun geçtiği yeri çok net olarak belirtmez, bu unsurların "detayları" oyunun gidişatı üzerinde fazla etki sahibi olmaz.
Bununla birlikte; merkezdeki toplumsal eleştiri açısından düşünüldüğünde olayların Osmanlı Devleti'nin son yıllarında, muhtemelen İstanbul'da geçtiğini anlamak önemlidir. Gençlerin ailelerinin isteğine göre evlendirilmesini eleştiren, kendi istedikleri kişilerle evlenmeleri gerektiğini savunan Namık Kemal; dönemin yerleşik evlenme algısına karşı çıkar. Bu bakış açısından incelendiğinde oyundaki durum da çok belirli bir zamanın sonucudur.
"İç mekan" olarak oyun Halil Bey'in evinde, farklı odalarda geçer. Oyun hiçbir noktada bu mekandan ayrılmaz, bu mekandan ayrılan karakterler - örneğin okula gidip gelen Ata - belli bir süreliğine hikâyenin gidişinin dışında kalır.
Bununla birlikte; merkezdeki toplumsal eleştiri açısından düşünüldüğünde olayların Osmanlı Devleti'nin son yıllarında, muhtemelen İstanbul'da geçtiğini anlamak önemlidir. Gençlerin ailelerinin isteğine göre evlendirilmesini eleştiren, kendi istedikleri kişilerle evlenmeleri gerektiğini savunan Namık Kemal; dönemin yerleşik evlenme algısına karşı çıkar. Bu bakış açısından incelendiğinde oyundaki durum da çok belirli bir zamanın sonucudur.
"İç mekan" olarak oyun Halil Bey'in evinde, farklı odalarda geçer. Oyun hiçbir noktada bu mekandan ayrılmaz, bu mekandan ayrılan karakterler - örneğin okula gidip gelen Ata - belli bir süreliğine hikâyenin gidişinin dışında kalır.
Hızlı bir okumada, Zavallı Çocuk'un toplumsal konulardan uzak olduğu, yalnızca trajik bir aşk hikâyesini konu aldığı düşünülebilir.
Gerçekten de Namık Kemal'in bazı şiirleriyle veya en tanınmış tiyatrosu olan Vatan yahut Silistre'yle karşılaştırıldığında bu eserde yazar toplumsal bir konuya değinmiyormuş gibi gözükür.
Bununla birlikte, Zavallı Çocuk'un merkezinde de çok güçlü bir toplumsal mesaj vardır. Şefika ailesinin, özellikle de annesi Tahire Hanım'ın, baskısı nedeniyle sevdiği Ata'yla değil; maddi durumu nedeniyle aileye çıkar sağlayacağı düşünülen yaşlı bir paşayla evlendirilir. Sonuç olarak, Şefika üzüntüden verem olur ve onu kaybetmeye dayanamayan Ata zehir içerek intihar eder.
Namık Kemal'in burada vermeye çalıştığı toplumsal mesaj, ailelerin çocuklarının evliliklerini onlar için ayarlamaması gerektiği yönündedir. Ona göre; gençler kendi istedikleri, âşık oldukları, sevdikleri kişiyle evlenmeli ve maddi çıkar gibi konular evliliklerin arkasındaki temel sebep olmamalıdır. Karakterler bölümünde de değindiğimiz gibi Zavallı Çocuk'ta hem olayların akışı hem de karakterlerin kurgulanışı, sadece bu mesajı vermek etrafında gelişir.
Her ne kadar buradaki toplumsal konu "vatan", "milliyetçilik", "yurtseverlik" gibi kavramlardan daha "küçük çaplı" olsa da Namık Kemal bunu da Osmanlı toplumunun önemli sorunlarından bir tanesi olarak görür. Ahmet Hamdi Tanpınar, yazarın değindiği bu konuyu "XIX. asırın moda konularından" bir tanesi olarak tanımlar. Tanpınar'a göre, Namık Kemal'in verdiği bu mesaj Tanzimat Edebiyatı'nda daha sonra üretilen eserlerde de karşımıza çıkacaktır.1
Tanpınar'ın konuyla ilgili verdiği bir başka bilgi, Namık Kemal'in İbret gazetesinde yayımlanan "Aile" başlıklı bir makalesinde de benzer konulara değinmiş olmasıdır. Bu bilgiye göre; aile kurma, çocuk yetiştirme ve benzeri konularda görüşlerini açıklayan Namık Kemal, kurmaca olmayan yazılarında da evliliklerin bu oyunda eleştirdiği şekilde yapılmaması gerektiğini savunmuştur.2
Dipnotlar
1Tanpınar, Ahmet Hamdi. XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi. Yapı Kredi Yayınları Yayınları, 8. Baskı (2010) s. 345
2Tanpınar, Ahmet Hamdi. XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi. Yapı Kredi Yayınları Yayınları, 8. Baskı (2010) s. 345
Gerçekten de Namık Kemal'in bazı şiirleriyle veya en tanınmış tiyatrosu olan Vatan yahut Silistre'yle karşılaştırıldığında bu eserde yazar toplumsal bir konuya değinmiyormuş gibi gözükür.
Bununla birlikte, Zavallı Çocuk'un merkezinde de çok güçlü bir toplumsal mesaj vardır. Şefika ailesinin, özellikle de annesi Tahire Hanım'ın, baskısı nedeniyle sevdiği Ata'yla değil; maddi durumu nedeniyle aileye çıkar sağlayacağı düşünülen yaşlı bir paşayla evlendirilir. Sonuç olarak, Şefika üzüntüden verem olur ve onu kaybetmeye dayanamayan Ata zehir içerek intihar eder.
Namık Kemal'in burada vermeye çalıştığı toplumsal mesaj, ailelerin çocuklarının evliliklerini onlar için ayarlamaması gerektiği yönündedir. Ona göre; gençler kendi istedikleri, âşık oldukları, sevdikleri kişiyle evlenmeli ve maddi çıkar gibi konular evliliklerin arkasındaki temel sebep olmamalıdır. Karakterler bölümünde de değindiğimiz gibi Zavallı Çocuk'ta hem olayların akışı hem de karakterlerin kurgulanışı, sadece bu mesajı vermek etrafında gelişir.
Her ne kadar buradaki toplumsal konu "vatan", "milliyetçilik", "yurtseverlik" gibi kavramlardan daha "küçük çaplı" olsa da Namık Kemal bunu da Osmanlı toplumunun önemli sorunlarından bir tanesi olarak görür. Ahmet Hamdi Tanpınar, yazarın değindiği bu konuyu "XIX. asırın moda konularından" bir tanesi olarak tanımlar. Tanpınar'a göre, Namık Kemal'in verdiği bu mesaj Tanzimat Edebiyatı'nda daha sonra üretilen eserlerde de karşımıza çıkacaktır.1
Tanpınar'ın konuyla ilgili verdiği bir başka bilgi, Namık Kemal'in İbret gazetesinde yayımlanan "Aile" başlıklı bir makalesinde de benzer konulara değinmiş olmasıdır. Bu bilgiye göre; aile kurma, çocuk yetiştirme ve benzeri konularda görüşlerini açıklayan Namık Kemal, kurmaca olmayan yazılarında da evliliklerin bu oyunda eleştirdiği şekilde yapılmaması gerektiğini savunmuştur.2
Dipnotlar
1Tanpınar, Ahmet Hamdi. XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi. Yapı Kredi Yayınları Yayınları, 8. Baskı (2010) s. 345
2Tanpınar, Ahmet Hamdi. XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi. Yapı Kredi Yayınları Yayınları, 8. Baskı (2010) s. 345
Namık Kemal, oyun boyunca akıcı ve çoğu zaman sade bir dil kullanır. Elbette, günümüzden çok uzun süre önce yazılmış bir eser olduğu için belli noktalarda döneme has kullanımlar bulunur; ancak metnin sadeleştirilmemiş hali okunduğunda bile yazarın dili büyük ölçüde anlaşılabilir.
Namık Kemal'in bu metinde kullandığı dili, o dönemde yazılan daha ağır bir dil kullanan Afife Anjelik ile karşılaştırabilirsiniz.
Zavallı Çocuk'un kurgusu klasik bir tiyatro kurgusundan ayrılmaz. Üç perdelik oyunu tek bir mekan üzerinden sunan Namık Kemal, hikâyesini basit ve doğrusal bir şekilde anlatır.
Karakterler bölümünde daha detaylı olarak okuyabileceğiniz gibi kurgunun temel amacı, yazarın evliliklerle ilgili toplumsal eleştirisini paylaşmak üzerine kuruludur. Hikâye içinde sunulan olay ve kişiler, ağırlıklı olarak bu eleştirinin paylaşılabilmesi amacıyla kurgulanmıştır ve bu rollerinin ötesine geçmez.
Tanzimat döneminin pek çok eserinde olduğu gibi kısa ve basit bir yapıda olan bu oyunda üslup ve teknik açısından çok karmaşık kullanımlar yoktur. Bir anlamda Namık Kemal'in hiçbir unsurun toplumsal eleştirilerin önüne geçmemesine dikkat ettiği söylenebilir.
Bununla birlikte Namık Kemal'in bazı noktalarda kurgunun fazla "basitleşmesinin" önüne geçmeye çalıştığı söylenebilir. Buna iyi bir örnek: Ata'nın intiharıdır. Ata, Şefika'nın öleceğini anladığında kendisine eczaneden bir ilaç aldırır. Ancak bu ilacı sipariş ederken, önemli bir detaya dikkat çeker:
ATA: Beyefendi! Şunu kapının yanındaki eczacıya gönderir misiniz? Şimdi yapdırsınlar da getirsinler.
HALİL BEY: Göndereyim evladım! Belki Cenâb-ı Hakk senin vasıtanlaşifa ihsan eder.
ATA: İnşallah, inşallah. Ne yapacak diye sorarsa tecrübe edecek desinler. İlaç sertçedir, belki vermez.
32 - 33. sayfalardaki bu diyalogun ardından, Ata Şefika ile başbaşa kalır. İlaç geldiğinde, bunun aslında bir zehir olduğu anlaşılır.
Bu örnekte, ilacın siparişi sırasında söylenen cümleler önem kazanır. Ata'nın ilacı sipariş ederken "Ne yapacak diye sorarsa" şeklinde bir ifade kullanması, ilacı deneyeceğini söylemesi ve "sert bir ilaç" olduğunu ifade etmesi; daha sonra ilacın zehir olduğunun ortaya çıkması ile mantıklı hale gelir. Yani Namık Kemal; ilaç sipariş edildikten sonra bir anda bunun bir zehir olduğunu ortaya çıkartmaz, bu durumu önceden söylenenlerle okuyucuya sezdirir.
Batılı anlamda üretilen ilk Türkçe eserler arasında gösterebileceğimiz Zavallı Çocuk, Batı tiyatrosundan da çeşitli etkiler taşır. "Arka Plan" bölümünde okuyabileceğiniz benzerliklerin yanı sıra Namık Kemal tiyatrolarda sık sık karşılaştığımız teknikleri de kullanır. Özellikle oyunun ana karakteri Şefika'nın kendi kendisine konuştuğu sahneler bunun iyi bir örneğidir: Şefika'nın kendi kendine konuştuğu sahneler bu karakterin hislerini, düşüncelerini ve iç dünyasını anlamamıza yardımcı olur.
