Türk Edebiyatı’nın en önemli yazarlarından biri olan Ahmet Hamdi Tanpınar’ın yazdığı dört romandan üçü, kendi içlerinde bir “nehir roman” olarak değerlendirilmiştir. Net anlamı tartışılabilecek olsa da “nehir roman”, kendi içlerinde de okunabilecek, ama belli başlı özellikleriyle birbirlerine bağlanan romanları ifade etmek için kullanılan bir kavramdır. Tanpınar’ın Mahur Beste, Huzur ve Sahnenin Dışındakiler romanları arasında da böyle bir ilişki vardır. 
 

Bu üç roman, İstanbul’da yaşayan, nüfuzlu, zengin bir ailenin farklı üyelerini konu alır. Tanpınar; ilk romanı Mahur Beste’de Tanzimat ve Abdülhamid dönemini, ikinci romanı Huzur’da 1937–38 yıllarını, üçüncü romanı Sahnenin Dışındakiler’de ise 1920–21 yıllarını konu alır. Bu üç eser, kendi içlerinde okunup anlaşılabilecek kitaplar olsa da, her üç romanda da karşımıza çıkan bazı ortak karakterler, temalar ve motifler bulunur.

İlk kitaba adını da veren Mahur Beste, bu motiflerden belki de en önemlisidir. Esere konu olan ailenin, kitaplarda gözükmeyen, ancak “hatırlanan” büyüklerinden Talât Bey, Mısırlı bir askere aşık olan eşi tarafında terkedilmiştir. Müzikle uğraşan Talât Bey, bu acısını “Mahur Beste” isimli hüzünlü bir şarkı besteleyerek yansıtmaya çalışır. Bu şarkı ailenin tüm fertleri tarafından bilinen, özellikle de musiki yönüyle herkes tarafından beğenilen bir eser haline gelir.

Ancak Talât Bey’in “mirası”, yalnızca müzikal bir miras değildir. Talât Bey’in mutsuzluğu, ailenin gelecek nesilleri üzerinde de tuhaf bir etkiye sahip olur. Mutsuz aşk ilişkileri yaşamaya “mahkum” olan aile fertleri, üç roman boyunca “Mahur Beste”nin farklı boyutlarını yaşar.
 
Karşımıza çıkan farklı aşk hikayelerinde, hep bir mutsuzluk vardır. Üstelik, aile fertleri de bu durumun farkındadır: Huzur ve Sahnenin Dışındakiler’in arka planındaki karakterlerden Tevfik Bey, karısını ve oğlu Yaşar’ı sevmez, ama Mahur Beste’nin hikayesi nedeniyle ailede boşanmaya kimsenin sıcak bakmadığını bildiği için onlardan ayrılmayı da göze alamaz.
 
Tıpkı Mahur Beste gibi, üç romanda da karşımıza çıkan ögelerden bir tanesi de aynı isimli ilk kitabın ana karakteri Behçet Bey olur. Ahmet Hamdi Tanpınar’ın, belli açılardan “yarım bıraktığı” bir eser olan Mahur Beste, Behçet Bey’i merkeze yerleştirir, ancak bir süre sonra hikaye dağılır ve Behçet Bey hakkında bilinen tüm detaylar okuyucuya sunulmaz. Bu detaylar, Huzur ve Sahnenin Dışındakiler’de verilmeye devam edilir. Behçet Bey’in karısıyla ilişkisi, devlet memurluğu sırasında yaptıkları ve karısını kaybettiği günden sonra yaşadığı hayat, daha sonra yazılan bu iki romanda detaylandırılır.  
 
Ele aldıkları konu bakımından ise, yukarıda da belirtildiği gibi, bu romanlar birbirlerinden bağımsız olarak okunabilir. Mahur Beste Tanzimat ve II. Meşrutiyet yıllarında İstanbul’da yaşayan farklı kişilerin hayatlarından sahneler sunar, Huzur Mümtaz ve Nuran’ın yaşadığı aşk ilişkisine yoğunlaşır, Sahnenin Dışındakiler ise Kurtuluş Savaşı yıllarında, İngiliz işgali altındaki İstanbul’da olanları aktarır.
 
Ancak gündeme getirilen “temalar” ve kullanılan üslup açısından da bu romanların ortak noktaları vardır. Edebi, yoğun bir dil kullanan, dilin sanatsal değerine büyük önem veren Ahmet Hamdi Tanpınar, bu üç eserde de klasik anlamda “olaylar anlatan” roman yazma çabasında değildir. Nehir romanı oluşturan parçaların tümünde; gözlemler, tespitler, düşünceler, karakterlerin iç dünyası ve psikolojik analizleri, olaylara göre ön planda yer alır.
 
Yazar, böyle eserler üretirken dönemin İstanbul’unun toplumsal koşullarını, Türkiye’nin modernleşme ve “zamanı yakalama” çabasını, Doğu – Batı sorununu, Doğu ile Batı arasında kalmış insanların yaşadığı buhranları, aşk, sonsuzluk, müzik gibi temaları tekrar tekrar gündeme getirir. Tüm bu ögeler nedeniyle, bu romanları bir arada okumak okuyucu açısından çok daha keyifli olabilir.
 
Romanlarla ilgili daha detaylı bilgi almak için, sitemizdeki kitap dosyalarına göz atabilir, “nehir romanı” okumak isteyip istemediğinize karar vermek için, 10 Soruda: Tanpınar’ın Nehir Romanı isimli yazımıza göz atabilirsiniz.