Detaylı Özet
Roman, Anadolu’nun doğusunda, ağırlıklı olarak Kürtlerin yaşadığı bir bölgede geçer. Yiğit, yetenekli bir adam olan Cano, beyi için kaçırması istenilen Kevi’ye aşık olur ve onu kendisi kaçırır. Beyinin peşine düşeceğini bildiği için üç yıl dağlarda yaşayan Cano, daha sonra patlak veren Şeyh Sait İsyanında “Şıh Mahmut”a sığınır ve eski beyine karşı, devletin tarafında savaşır.
Bu savaş sırasında geride bıraktığı Kevi kızları Cemo’yu doğurduktan sonra hayatını kaybeder. Hayatta bir tek Cemo ile kalan Cano, kızını yiğit, erkeklerle başa baş mücadele edebilecek bir kız olarak yetiştirir. Kızı evlenme çağına geldiğinde ise, onunla evlenebilecek kadar yiğit olan tek kişi Memo adlı bir adam olur.
Cemo’yla evlendikten sonra romanı kendi bakış açısından anlatan Memo, Şeyh Sait İsyanı sırasında ailesini kaybetmiş, dayısı tarafından yetiştirilmiş bir çan ustasıdır. Cemo’dan önce Senem adlı bir bey kızına aşık olan Memo, onu babasından ister, ama bir bey olmadığı, köylü olduğu için isteği reddedilir. Askerde olduğu sırada Senem ile tekrar karşılaşan ve onunla birlikte kaçma kararı alan Memo, bu plan sırasında Senem’in öldürüldüğünü öğrenir.
Senem’den sonra Cemo’ya aşık olan Memo, onunla evlenir. Fakat Şeyh Sait İsyanı sırasında isyancıların tarafında savaşmış beylerden Sorik Ağa’nın oğlu da Cemo’yu istemiş, Cano’nun kızını kendine vermemesini bir hakaret olarak görmüştür. Şıh Mahmut’un oğlunun kendisine ait olan toprakları Sorikoğlu’na satması, bölgede ufak çaplı bir krize yol açar, çünkü yöre halkı onun hizmetine girmek istememektedir.
Memo’nun askerde tanıştığı bir komutan yardımıyla farklı bir köye yerleştirilen ahali, burada bir süre keyifli bir şekilde yaşar. Fakat köye yerleşme faslı bitip, Memo yeniden çan satmaya gittiğinde işler tersine döner. Sorikoğlu’nun adamları tarafından saldırıya uğrayan Memo son anda - hala hayatta olduğu anlaşılan - Senem ve adamları tarafından kurtarılır. Senem ölmediği gibi, babasının topraklarının da başına geçmiş, Memo’dan bir çocuk sahibi olmuştur.
Cano, Cemo ve diğer köylüler ise Sorikoğlu’nun saldırısına karşı gelemez ve köylerini kaybederler, pek çoğu öldürülür.
Romanın finalinde Sorikoğlu, kaçırdığı Cemo’yu kendisi için zorla oynatırken Memo tarafından bulunur. Öldü sandığı Memo’yu görünce korkudan dili tutulan Sorikoğlu, Cemo tarafından öldürülür. Bir ağayı öldürdükleri için artık bu topraklarda yaşama şansı olmayan Memo ve Cemo, Senem sayesinde Memo’nun bir ağa olduğu Dersim’e doğru yola çıkarlar.
“Demirci Cano Anlatıyor”
Roman, Türkiye’nin doğu bölgesinde yaşayan, Cano adlı yiğit bir karakterin bakış açısı ile başlar. Beyine fazlasıyla sadık olan Cano, onun en güvendiği adamıdır ve bey, kişisel bir konuda Cano’nun yardımını ister. Evlenmek istediği kız başka birine verildiğinden, onu kaçırmaya karar vermiştir.
Beyinin isteği doğrultusunda Kevi adlı bu kızı kaçırmaya giden Cano, onu gördüğü anda aşık olur ve beyinin emrine karşı gelerek onu kendisi kaçırır. Beyin adamlarının peşinde olduğunu bildiği için, üç yıl boyunca dağlarda yaşar, Cemo isminde bir kızı olur.
Fakat bu sırada yaşanan olaylar, ona bir kurtuluş yolu sunar. Mustafa Kemal Paşa’nın Anadolu’yu düşmanlardan temizlemesi ve hükümetin başına geçmesi, “Şıh Sayıt” adlı bir “şıh”ın isyan çıkarmasına yol açar. Şeyh Sait İsyanı sırasında eski beyi de ayaklananların tarafında yer aldığı için, Cano Kemal Paşa hizmetindeki “Şıh Mahmut”un emrine girer. Uzun süre bu isyanın bastırılması için savaştıktan sonra geri döner, fakat Kevi’nin öldüğünü öğrenir.
Bundan sonra Cemo ile başbaşa kalan Cano, Şıh Mahmut’tan izin isteyerek daha sakin bir köye yerleşir ve burada kızını büyütmeye başlar. Fakat onu, bir kızın normalde yetiştiği gibi değil, atıcılık yapan, kurtları kovalayan yiğit bir kız gibi yetiştirir. Dövüşlerde babasını bile alt edebilecek kuvvete sahip olan Cemo'ya babalık yapmak, Cano’nun hayattaki tek amacı haline gelir.
Cemo evlenme çağına geldiğinde de, onu sadece başlık parasını veren herhangi birine satmayı düşünmez, onun için yeteri kadar yiğit olduğunu düşünen herkesin birbiriyle dövüşmesi gerektiğine, son ayakta kalanın, eğer Cemo da isterse kızıyla evlenebileceğine karar verir. Şeyh Sait İsyanı sırasında Şeyh Sait ile birlikte savaşan Sorik Ağa’nın oğlu, bir bey olarak gelip kızını istediğinde bu teklifi de kabul etmez, herkes gibi Sorikoğlu’nun da yiğitliğini er meydanında kanıtlaması gerektiğini belirtir.
Sorikoğlu, bunu kendisine yapılan bir hakaret olarak algılar ve er meydanında son ayakta kalan Kara Seyit de Cemo tarafından alt edilince bir an için Cemo’nun kimseyle evlenemeyeceği düşünülür. Fakat son anda ortaya çıkan Memo, yiğitliği ile Cemo’yu etkiler ve babasının da rızasıyla, Cemo onunla evlenmeyi kabul eder.
“Cemo’nun Kocası Çancı Memo Anlatıyor”
Cemo ile evlenen Memo, ailesi Şeyh Sait’in yanında savaşanlar tarafından öldürülmüş ve dayısı tarafından yetiştirilmiş bir çan ustasıdır. Yiğit ve herkesin sevdiği bir adam olan dayısı, onu yetiştirir ve kendi mesleğinin, çancılığın sırlarını öğretir. Dayısından aldığı eğitim sayesinde on sekiz yaşında kendi hayatını kazanmaya başlayan Memo, çan satmak için köy köy gezerken Senem adlı bir bey kızı görür ve ona aşık olur.
Etrafındakilerin itirazlarına rağmen Senem’i babasından isteyen Memo, şiddetli bir şekilde reddedilir ve bey, onu asker kaçağı olduğu gerekçesiyle hükümete şikayet eder. Dayısının çabalarına rağmen askere alınan Memo, bir süre aksi bir yüzbaşı nedeniyle zor bir askerlik geçirdikten sonra Fahri Yarbay ile tanışır ve onun emrinde çalışmaya başlar.
Fahri Yarbay’ı bir baba gibi seven Memo, onunla gittiği bir sünnet düğününde, Senem’in bir ağa ile evlendirildiğini ve mutlu olmadığını görür. Senem, gece onu gizlice kaldığı odadan çıkarttırıp yanına getirtir ve ikili birlikte olur. Bu kısa görüşmenin ardından Diyarbakır’da buluşup birlikte kaçmaya karar verirler ve Memo Fahri Albay ile birlikte şehre geri döner.
Fakat döndüğünde, işleri karıştıracak bir haber alır: Kendisini yetiştiren dayısı yıkanmak için girdiği derede başını taşa çarparak ölmüştür. Terhisine yirmi gün kaldığı için Fahri Yarbay’ın izniyle köyüne dönen Memo, yengesinin olayların bir kaza olmadığına inandığını öğrenir. Yaptığı soruşturmada dayısının bir art niyetle öldürüldüğü yönünde delil bulamayınca, Senem ile buluşmak için Diyarbakır’a döner, fakat Senem için çalışan bir karı – kocadan, planlarının ortaya çıktığını ve Senem’in öldürüldüğünü öğrenir.
Bir süre buna inanmak istemese de, yaşama zevkini kaybetmiş halde yengesinin yanına dönen Memo, onun kendisini başka kızlarla evlendirme çabalarına karşı çıkar. Cemo’yu gördüğünde ise, bu fikri değişir ve babasının da rızasını alarak Cemo ile evlenir.
Fakat köyünde, Cemo ile evlenmesi hoş karşılanmaz. Memo’yu seven diğer kadınlar Cemo’yu kıskanırken, yengesi de kendisinden habersiz dağlı bir kızla evlendiği için kızarak köyü terk eder.
Bu sırada, Cemo’yu kendisi için isteyen Sorikoğlu Cano’nun köyü Kargadüzü’nde ortaya çıkar ve köyün Şıh Mahmut’un oğlu avukat Kemal tarafından kendisine satıldığını açıklar. Ahali bir süre buna inanmak istemese de, Memo’nun hükümet dairelerinde yaptığı araştırmalar durumu doğrular.
Sorikoğlu’nun haklı olduğu ortaya çıkınca, köy ahalisi ikiye ayrılır. Bir taraf, onu yeni ağa olarak kabullenirken, Cano, Cemo ve Memo’nun da bulunduğu taraf bu durumu kesinlikle reddeder. Askerlik yaptığı için devlet içinde bağlantıları olan Memo, bu sorunu çözmek için diğer Sorikoğlu karşıtları tarafından görevlendirilen kişi olur.
Ancak Cemo ve Memo kendi köylerine döndüğünde, evlerinin talan edilmiş olduğunu görürler. Cano’nun yanına geri döndüklerinde, Ali Ağa adlı bir Bey’in kontrolüne girmek için izin isteyen köy muhtarının, buranın ahalisi tarafından dövüldüğünü görürler.
Her şey son derece kötü ilerlerken, yardımlarına Memo’nun mektubuna cevap veren Fahri Yarbay yetişir. Hükümetin yeni yasaları doğrultusunda, Şeyh Sait isyanından sonra boş kalan Çakalgediği köyü Kargadüzü’nden göç etmek isteyenlere verilir. Sorikoğlu’nun öfkesine karşın, hükümetin desteğini arkasına alan ahali kısa süre içinde göç eder ve yeni evlerine yerleşir.
Burayı onarıp yerleştikleri sürede oldukça keyifli olan köy ahalisi, devletten aldıkları para yardımıyla yiyecek ve hayvan da satın alır. Cemo ve Memo’nun bu süredeki tek sıkıntısı, Cemo’nun hamile kalamamasıdır. Aldıkları hayvanlardan bir tanesini Kargadüzü’nde bir boğayla çiftleştirme bahanesiyle hamile kalamayan kadınların gittiği Veysel Karani Hazretlerinin türbesini ziyaret ederler.
Kargadüzü’ne döndüklerinde, burada kalanların Sorikoğlu’nun zülmüne uğradıklarını ve göç etmek istediklerini görürler. Memo, Cano’nun itirazına rağmen bu konuyu Fahri Yarbay’a açar ve Fahri Yarbay bir kez daha ona yardım etmeyi kabul eder.
Bu sırada Cemo’nun da hamile kalmasıyla, her şey yolunda gidiyor gibi gözükür. Yeni hayatına iyice alışan Memo, biraz daha para kazanmak için özlediği eski işine geri döner ve çan hazırlar, daha sonra da Cemo’nun ısrarlarına rağmen bunları satmak için iki üç haftalığına köyden ayrılır.
Ancak, Cemo’nun korktuğu başına gelir. Sorikoğlu’nun adamları tarafından tuzağa düşürülen Memo, kendisini öldürmeye çalışan iki adamdan birini öldürür, diğerinin de özrünü kabul eder. Fakat arkasını döndüğü anda affettiği adam kafasına bir taşla vurup onu üç kez bıçaklar.
Bu haldeyken, hala hayatta olduğu anlaşılan Memo Senem’in adamları tarafından kurtarılır. Senem’in aslında ölmediği, babasının ve kardeşinin hayatı pahasına kocasından kaçtığı, hatta Memo’dan bir çocuğu olduğu anlaşılır. İki ay boyunca onu elleriyle besleyen Senem, Memo’yu hayata döndürür.
Senem ile bir çocuğu olması, Memo’yu bir ağa konumuna yükseltir ve Memo Cemo ile evli olmasına rağmen Senem ile birlikte olmaktan kaçınmaz. Ancak, Cemo’yu arkada bırakamayacağı için bir süre sonra köyüne dönmeye karar verir.
Fakat, kendisi gittiği sırada köydeki mutlu hayat yerini bir felakete bırakmıştır. Memo’nun “öldürülmesinden” sonra, diğer göç etmek isteyen aileye de yardım eden Fahri Yarbay, milletin topraklarını köylülere sattığı gerekçesiyle görevinden uzaklaştırılmış, hükümet desteğini kaybeden Çakalgediği Sorikoğlu ve adamları için kolay lokma olmuştur.
Cano, Cemo ve Cemşido hariç köydeki herkesi öldüren Sorikoğlu, mallarına el koymuş, hamile olan Cemo’yu karnından tekmeleyerek bebeğini düşürmesini sağlamıştır. Bundan sonra Cemo’yu kaçıran Sorikoğlu romanın sonunda kaymakam vekili ile rakı içip Cemo’yu oynamaya zorlarken bulunur.
Sorikoğlu’nun yerini öğrenip onu bu halde basan Memo, sadece varlığı ile bile Sorikoğlu’nun korkudan konuşamayacak hale gelmesini sağlar. Sorikoğlu’na öldürücü darbeyi ise ondan en çok çeken karakterlerin başında gelen Cemo vurur.
Fakat, Sorikoğlu’nu öldürmüş olmanın verdiği ufak teselli, daha ciddi sonuçlara yol açar. Artık bu bölgede kalamayacaklarını bilen Memo ve Cemo, Dersim’e doğru yola çıkar.
“Değirmenci Cano Anlatıyor”
Cano. Cano’nun Beg ile ilişkisi – Beg’in istediği Kevi’nin başka bir Beg’e satılması – Cano’ya Kevi’yi kaçırma görevi – Cano ve Kevi’nin birlikte kaçması – Üç yıl dağlarda kaçak yaşam – Kevi ile birliktelik – Cemo’nun doğumu – Şıh Mahmut’un hizmetine giriş – Şıh Sayıt’ın isyanı, Şıh Sayıt’a karşı savaş – İsyanın bastırılması – Kevi’nin kaybolması – Cano ile Cemo – Sorikoğlu’nun Cemo’yu istemesi, Cano’nun reddetmesi – Şıh Mamut’un oğlu – Cemo için yiğitlerin mücadelesi – Memo – Memo ve Cemo’nun birlikteliği
“Cemo’nun Kocası Çancı Memo Anlatıyor”
Memo’nun geçmişi – Şıh Sayitliler tarafından ailesinin öldürülmesi – Dayısı – Kendi başına kalması – Dayısının gönderdiği bölgede müşteri arayışı – Senem ile tanışma – Senem’in babası Şıh’ın kızını vermemesi – Asker kaçaklığı – Jandarmalar ve dayısı – Memo’nun askerliği –Senem’in evliliği – Zazalardan nefret eden yüzbaşının hikayesi – Sünnet düğünü – Senem ile karşılaşma – Diyarbakır’da buluşma kararı – Dayının ölümü – Yengenin işleri – Diyarbakır’a dönüş – Senem’in öldüğü haberi – Yengesinin Memo’yu evlendirme çabaları – Cemo - Cemo ile evlilik – Cemo’nun köyündeki kadınlar – Sorikoğlu’nun Kargadüzü Köyü’nü ele geçirme çabası – Memo’dan yardım isteği – Şıh Mahmud’un oğlunun köyü sattığının anlaşılması – Kargadüzü köyünün ikiye bölünmesi – Sorikoğlu’nun Cano’dan yardım istemesi, Cano’nun güvenmemesi – Cemo ve Memo’nun evlerinin dağıtılması, yağmalanması – Cano’nun yanına dönüş –Cano ve Memo’nun Sorikoğlu hakkında konuşmaları – Ali Ağa’dan yardım istemeye giden muhtarın dayak yemesi – Cemo ve Memo’nun Kevi’nin öldüğü yeri ziyareti – Memo’nun komutanından yardım isteği, komutanın köylülere toprak verilmesini sağlaması – Köyde (1) Sevinç (2) Ağasız nasıl yaşayacağız? – Sorikoğlu’nun göçü haber alması, durdurma çabası – Sorikoğlu’nun öfkesi, Cano’nun öfkesi – Göç – Fahri Komutan’ın ziyareti – Göç edilen köy: Çakalgediği – Çakalgediği’nin toparlanması – Cemo’nun hamile kalamama üzüntüsü – Memo’nun aldığı hayvanlar – Veysel Karani Hazretleri türbesini ziyaret – Memo’nun kendileriyle birlikte göçemeyenlere yardım etme sözü – Cano’nun onaylamaması – Memo’nun çan satmaya gidişi – Verimsiz bir satış – Pusuya düşürülmesi, cellattın fırsatçılığı – Kafasının arkasına taş, üç hançer darbesi – Sorikoğlu tarafından yakılma rüyaları – Senem’in adamları tarafından bulunması – İki ay yatakta kalması – Senem’in hayatta olduğunun anlaşılması – Senem’in hikayesi – Memo’nun “ağalığı” – Memo ve Senem – Memo uğruna verilen şölen – Memo’nun Çakalgediği’ne dönme isteği – Dersim, Osmanlı konusu – Memo, Senem, Cemo – Memo’nun yokluğunda Çakalgediği’nde yaşananlar, ölenler, Sorikoğlu’nun zaferleri – Memo’nun Cemo’yu bulma çabası – Sorikoğlu’nun çobanı – Sorikoğlu ve kaymakam vekilinin birlikte rakı içmeleri, Cemo’yu oynatmaları – Memo’nun Cemo’yu kurtarması – Cemo’nun Sorikoğlu’nu öldürmesi
